Pieter Omtzigt heeft dan eindelijk de knoop doorgehakt. Hij doet in november mee aan de Tweede Kamerverkiezingen met een nieuwe partij: Nieuw Sociaal Contract.
Inmiddels heeft hij ook een paar interviews gegeven en is er wat op zijn website te lezen.
De media duiden de ontwikkelingen als dat “het politieke speelveld verder wordt opengebroken” of over de “haast onmogelijke opgave” of dat Omtzigt een “serieuze bedreiging [kan] zijn voor BBB, PVV, JA21, CDA én SP”. In die laatste link (het is van EenVandaag Opiniepanel) gaat het erover dat 3 op de 10 kiezers overwegen over te stappen, en worden BBB en PVV het meest genoemd. Maar ook “andere hoeken van het politieke spectrum”, zoals CDA, SP en JA21.
De Stichting Politieke Academie maakt al tien jaar analyses voor (democratische) politieke partijen, overheden en burgerbewegingen. We staan neutraal tegenover politieke inhoud, zo lang het maar bijdraagt aan onze democratische verhoudingen. Het is wat ons betreft altijd een goede zaak als nieuwe politieke partijen zetels verwerven en daarmee de kiezers bedienen.
Welke uitdagingen zijn er voor en van Omtzigt vanuit het onderzoek dat de Stichting Politieke Academie doet, onder andere te lezen in ons boek Verkiezingen Winnen? In deze blogpost kijken we naar wat gevolgen zijn van een korte kandidatenlijst, waarom de keuze voor kieskringen belangrijk is, met welke partijen Omtzigt concurreert, en wat we kunnen verwachten over de partijkleur.
Kandidatenlijst in 48 dagen
De verkiezingen zijn over drie maanden, op 22 november, en Omtzigt moet nog beginnen aan een kandidatenlijst. Die moet op 9 oktober worden ingeleverd, dat zijn 48 dagen. Maar Omtzigt zegt dat in andere landen de tijd tussen aankondigen van verkiezingen en de verkiezingen zelf vaak veel korter is, dus dat 48 dagen genoeg zou moeten zijn.
Belangrijker nog is dat Omtzigt zegt niet de fout van LPF en Forum voor Democratie te willen maken van snelle groei en dan uit elkaar vallen. Echter, hoe kun je dat bereiken?
Op het oog is de gemakkelijkste weg om een korte kandidatenlijst in te dienen. Je zou bijvoorbeeld kunnen bedenken dat 15 zetels wel genoeg is. Je hebt nog wat reservekandidaten nodig. Stel dat je deel gaat nemen in een coalitie en er wordt iemand minister of staatssecretaris. Of stel dat iemand ziek wordt, of met zwangerschapsverlof gaat. Of iemand vertrekt vanwege een andere reden. Je wil niet dat een zetel leeg blijft, en je mag alleen mensen van de kieslijst vragen. Dus je maakt dan een kandidatenlijst met 20 kandidaten.
Echter, met de peilingen van dit moment kan Omtzigt wel rekenen op meer dan 40 zetels. Volgens de Kieswet is het na het bekendmaken van de verkiezingsuitslag níet zo dat er dan 40-20 = 20 zetels leeg zouden blijven. Nee, de 20 zetels die niet kunnen worden gevuld met kandidaten worden als restzetels verdeeld over de andere partijen.
Dat is al lastig voor Omtzigt-fans. Als je naar de winkel gaat en het schap met broodjes is leeg, dan ga je maar naar huis. Maar bij verkiezingen wordt in het geval van restzetels jouw stem gewoon aan een andere partij verloot. Alsof je in de winkel je geld moet inleveren en ze sturen je achteraf rijstwafels of zuurdesembroden of volkorenspritsen met een bezorgdienst, ook al lust je die niet.
Sterker nog, de loting is niet willekeurig. De methode waarmee restzetels worden herverdeeld (in de wet staat de Jefferson of D’Hondt-methode voorgeschreven) bevoordeelt grote partijen. Dus jouw stem op Omtzigt gaat dan eerder naar VVD of PvdA/GroenLinks dan naar SGP of JA21.
Nog even afgezien van dat als de kandidatenlijst slechts 20 kandidaten telt en dan worden alle 20 zetels gevuld. Wordt er ná de verkiezingen iemand ziek, dan blijft die zetel leeg.
Kieskringen zonder Omtzigt
Om te voorkomen dat Nieuw Sociaal Contract méér dan 20 zetels haalt zou Omtzigt ervoor kunnen kiezen om niet in alle kieskringen mee te doen. Volgens Omtzigt is dat nu nog niet de bedoeling.
Nederland is, bij Tweede Kamerverkiezingen, verdeeld in 20 kieskringen.1 Voor elke kieskring moeten partijen een kandidatenlijst indienen, en dat hoeft niet overal precies dezelfde te zijn. Nieuwe partijen, zoals Nieuw Sociaal Contract, moeten ook ondersteuningsverklaringen regelen. Inwoners van die kieskringen die de deelname van de partij ondersteunen met een handtekening.
Landelijke partijen doen overal mee omdat ze zo groot mogelijk willen worden. Maar Omtzigt wil niet groot worden, dus kan hij ervoor kiezen om bijv. alleen in Overijssel, Drenthe, Friesland en Groningen mee te doen. Zodat de kans op die 40 zetels heel klein wordt, maar er wel een groep volksvertegenwoordigers in de Tweede Kamer terecht komt.
Het lastige daarvan is dat veel kiezers teleurgesteld worden. Je gaat dus voor die broodjes naar de winkel. Het schap met broodjes is leeg. Ze hebben alleen weer die rijstwafels of zuurdesembroden of volkorenspritsen. Je mag niet naar een andere winkel, waar volop die lekker broodjes op voorraad zijn. Wat doe je dan? Houd je je geld op zak en ga je naar huis (niet-stemmen) of koop je dan maar die rijstwafels (stem op andere partij). Voor politicologen zal het interessant zijn wat er gebeurt. Volgens onderzoek van EenVandaag zullen mensen massaal teleurgesteld zijn als ze niet op Omtzigt kunnen stemmen.
Voor Omtzigt is het heel lastig. Kiezers verwachten heel veel van hem persoonlijk, en dat kan hij nooit waarmaken, zoals hij zelf zegt. Maar de mensen op zijn kandidatenlijst worden persoonlijk in de Kamer gekozen, en stemmen “zonder last of ruggespraak”. Volgens de Grondwet bestaan politieke partijen niet eens. Die kandidaten hebben vast ook allerlei verwachtingen over wat ze willen bereiken, en ze zijn niet Omtzigt. Hoe groter de groep, hoe meer meningen uit elkaar kunnen vallen, en als er zich onverwachte omstandigheden aandienen en van de 40 kamerleden willen er 39 het ene en Omtzigt precies iets anders, wat dan?
Interessant overigens is dat Omtzigt voorstander is van een districtenstelsel. Daarbij worden Kamerleden verkozen per district. Dat betekent dus dat, als we dat nu al hadden, Omtzigt alleen in de kieskring Overijssel op het stembiljet zou staan. Op de partij Nieuw Sociaal Contract kun je dan gewoon stemmen in het hele land, maar bovenaan de lijst staat dan bijvoorbeeld mevr. Jansen, dhr. Hosseini of Bodhi de Vries en niet Pieter Omtzigt.
Concurrentie met bijna alle partijen?
Over het algemeen onderscheiden politicologen in Nederland drie soorten partijen: links, rechts en radicaal-rechts. Die laatste soort kwam er volgens andere onderzoekers pas een paar jaar geleden bij, terwijl we dat bij de Politieke Academie al langer zagen. Bij de Provinciale Statenverkiezingen van maart dit jaar lijkt er een nieuw type partij te zijn ontstaan: de “niet-progressieve lokale kiezer”.
De figuur die hier wordt getoond is figuur 3 uit “Verkiezingen Vergeleken” over de Provinciale Statenverkiezingen 2023. Het laat het krachtenveld zien van welke kiezers bij elkaar in de buurt wonen, en welke niet. Alleen landelijke partijen staan daar in. SGP deed niet in het hele land mee. Volgens het onderzoek van EenVandaag zou Omtzigt kiezers van BBB, PVV, JA21, CDA en SP kunnen losweken. Dat is het omcirkelde deel van het krachtenveld. De dikke lijnen tussen de bolletjes laten zien dat deze kiezers vaak al veel met elkaar gemeenschappelijk hebben. In het rapport waar deze figuur uit komt lieten we ook zien dat Omtzigt in 2021 zijn stemmen haalde uit gebieden waar de kiezers van BBB en CDA wonen, maar toen niet PVV, SP of Forum voor Democratie. Als dat nu wel zo is, dan is dat zeker een verschuiving, maar niet zo dat het hele speelveld overhoop wordt gehaald. Of de potentie van Omtzigt inderdaad zo breed is als in deze figuur getoond, op basis van onderzoek van EenVandaag, zullen we pas in november zien.
Hoe kleurt de partij van Omtzigt?
Door NRC is onderzoek gedaan naar het stemgedrag van Omtzigt. In het interview met Nieuwsuur relativeerde Omtzigt dat. Hij moest met weinig ondersteuning honderden moties per week afhandelen en kon ze echt niet allemaal goed bekijken. Een bijzonder standpunt voor een dossiervreter die vervolgens wél stemt over die moties.
Volgens NRC komt zijn stemgedrag statistisch het meest overeen met de SGP, een rechtse conservatieve partij. Maar het wijkt dan weer af van de radicaal-rechtse partijen. De overeenkomsten met linkse partijen als PvdA en GroenLinks zijn ook niet heel groot.
Interessant is dat op dit moment Omtzigt zich niet alleen beperkt in het aantal kandidaten en mogelijk het aantal kieskringen, maar ook het aantal onderwerpen. Op de website staat:
Speerpunten van de nieuwe beweging zijn Goed Bestuur en Bestaanszekerheid. Op beide thema’s heeft de nieuwe partij al voorstellen klaar liggen. In het verkiezingsprogramma zullen daarnaast natuurlijk ook concrete oplossingsrichtingen en voorstellen voor andere beleidsvelden genoemd worden.
Dat heeft gevolgen voor wat de kiezer kan verwachten. In het basisdocument van de partij komt het onderwerp “klimaat” wel voor, maar vooral waar het botst met bestaanszekerheid. Als straks een coalitie wordt gevormd waar Omtzigt aan meedoet dan zou je kunnen vermoeden dat andere onderwerpen dan “goed bestuur” en “bestaanszekerheid” uitgeruild kunnen worden.
Interessant is ook dat Omtzigt zich sterk wil maken voor een herverdeling van vermogen. Bij de Politieke Academie hebben we daar geen mening over, maar voor de kiezer met een groter vermogen dan gemiddeld, bijvoorbeeld als je leeft van je pensioengeld in een afbetaald huis, is het wel relevant dat Omtzigt daar blijkbaar iets mee wil. Omtzigt wil geen belastingverlaging voorstellen, maar wel snijden in “speciale belastinguitzonderingen”.
Omtzigt is met zijn “Nieuw Sociaal Contract” met een zware taak voor het parlement geen KVP-achtige christen-democraat. Simon Otjes merkt op dat: “Christendemocratie is opgericht uit verzet tegen dat verlichtingsdenken, verzette zich tegen een dominante rol voor de overheid en wilde juist dat maatschappelijke partners en niet het parlement aan het stuur zit.”
De partij staat volgens Tom van der Meer voor een economisch linkse en een cultureel conservatieve koers. Dat is interessant.
In kieswijzers, zoals bijvoorbeeld Kieskompas (hier als voorbeeld die van Zuid-Holland-Zuid voor de Provinciale Statenverkiezingen 2023) staan partijen vaak op een lijn die van linksboven naar rechtsonder loopt. Daar is overigens ook kritiek op. Er is normaal gesproken een verband tussen links en progressief tegenover rechts en conservatief.
Als Omtzigt inderdaad links-conservatief zou zijn, dan zou dat zichtbaar moeten worden in de stemwijzers met een positie in het vakje linksonder. Maar hoe dat dan weer past bij de kiezers van BBB, PVV, JA21, CDA en SP en de enorme aantallen zetels die worden voorspeld?
Het worden interessante verkiezingen, dat is in ieder geval zeker.
- De provincies Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel, Flevoland, Utrecht, Limburg en Zeeland vormen hun eigen kieskring. Gelderland en Noord-Brabant hebben ieder twee kieskringen (Gelderland-Noord (Arnhem), Gelderland-Zuid (Nijmegen), Brabant-West (Tilburg) en Brabant-Oost (Den Bosch). Noord-Holland heeft drie kieskringen (Amsterdam heeft een eigen kieskring, en er is Noord-Holland-Noord (Den Helder) en Noord-Holland-Zuid (Haarlem)). Zuid-Holland heeft vier kieskringen (Rotterdam en Den Haag hebben hun eigen kieskring, en er is Zuid-Holland-Noord (Leiden) en Zuid-Holland-Zuid (Dordrecht)). Het Caribisch deel van het Koninkrijk vormt de 20ste kieskring (Bonaire, Sint Eustatius en Saba). ↩︎