Meerdere smaken, één partij: hoe in politieke partijen meerdere visies bestaan

Pieter Omtzigt presenteerde op 26 september dan eindelijk de kandidatenlijst van zijn partij Nieuw Sociaal Contract. Het samenstellen van zo’n lijst omvat een essentieel kenmerk van politieke partijen: binnen één politieke partij bestaan vaak meerdere visies. Dit maakt hen meer dan slechts een eenduidig “merk”. Ze zijn eerder lappendekens van meningen en prioriteiten, waarbij het verenigen van deze diverse standpunten een complexe aangelegenheid is. Het samenstellen van een kandidatenlijst vereist niet alleen het selecteren van bekwame kandidaten, maar ook het verenigen van verschillende meningen en prioriteiten onder één paraplu.

In het onderzoek van de Politieke Academie merken we ook dat de ene kiezer van SP of VVD de andere niet is. En hetzelfde geldt voor nieuwkomers op het politieke toneel, zoals de BoerBurgerBeweging van Caroline van der Plas en Mona Keijzer.

Voor individuele kiezers is het dus belangrijk om na te gaan waar hun eigen prioriteiten liggen. Zo kan het zijn dat een kiezer zich ergens tussen de sociaal-liberale vleugel van de VVD en de gematigd-progressieve kant van GroenLinks-PvdA vindt thuishoren. Een andere kiezer twijfelt tussen de populistische anti-establishment retoriek van de PVV en de sociaal-economische agenda van de SP, beide gericht op het vertegenwoordigen van “de gewone man”, maar met uiteenlopende standpunten over zaken als immigratie en nationale identiteit.

Dit geeft de kiezer een extra uitdaging: het gaat niet alleen om welke partij je kiest, maar ook welke “smaak” binnen die partij het beste bij je past. Hoe dat zo komt? Dat heeft te maken met het fenomeen “single-peaked”, een theorie die ons helpt te begrijpen waarom partijen vaak een wirwar van meningen zijn.

In deze blogpost duiken we in het concept van “single-peaked” en “multi-peaked” om de complexe dynamiek binnen politieke partijen te begrijpen, van gevestigde partijen als VVD en PvdA tot nieuwkomers zoals JA21 en Nieuw Sociaal Contract.

Wat is Single-Peaked en Multi-Peaked?

Het concept van “single-peaked”, ontwikkeld door de econoom Duncan Black, verwijst naar een situatie waarin de voorkeuren van leden of kiezers binnen een groep of partij geordend kunnen worden langs een enkele as van mening of belang. Dit maakt het eenvoudiger om een “meest gewenste” uitkomst te vinden die voor de meerderheid van de leden van de groep acceptabel is. In een ideaal scenario zou elke politieke partij “single-peaked” zijn met een duidelijk gedefinieerd standpunt. Helaas is de realiteit vaak gecompliceerder. Vaak zijn er meerdere voorkeuren (“multi-peaked”). De verkiezingsprogramma’s die partijen schrijven zijn de uitkomst van een onderhandeling met de brede achterban. Zie het hoofdstuk over “De neuzen dezelfde kant op” in ons recente boek “Verkiezingen Winnen”. Maar de partijprominenten in de Tweede Kamer of het kabinet geven vaak bewust of onbewust meer aandacht aan wat leeft in een bepaald deel van hun partij.

Lappendekens van visies in gevestigde partijen

Alle partijen bestaan uit lappendekens. Hier volgen een paar voorbeelden van scheidslijnen binnen partijen om een indruk te geven:

• VVD: De VVD is een conservatief-liberale partij. Dat is al een duidelijke hint naar een scheidslijn, want conservatisme en liberalisme zijn twee uiteinden van een breed spectrum. De partij herbergt zowel klassiek-liberalen die marktwerking voorstaan en sociaal-liberalen die een actievere overheidsrol willen. Sommige VVD-leden geven meer prioriteit aan economische vraagstukken (belastingverlaging, deregulering, vrije markt), terwijl anderen misschien meer gefocust zijn op sociale thema’s zoals integratie, criminaliteit, of zelfs klimaatbeleid. De VVD beschouwt zich “een grote tent” waar meer overeenkomsten zijn dan verschillen. Oftewel “multi-peaked” als leidend principe waarbij verschillende visies in die ene VVD kunnen bestaan.
• CDA: Het CDA is ontstaan uit een fusie van drie christelijke partijen: de katholieke KVP, de gereformeerde ARP, en de hervormde CHU. Hoewel de oude scheidslijnen vervaagd zijn, spelen ze nog steeds een rol. Let bijvoorbeeld op wanneer Abraham Kuyper ter sprake komt of wanneer partijleiders een achtergrond hebben aan de Vrije Universiteit; dat zijn aanwijzingen dat de gereformeerde vleugel de overhand heeft. Deze religieuze achtergronden vertalen zich eveneens in ideologische verschillen en verschillende visies in de partij, al is dat minder scherp dan vroeger. De protestantse vleugel neigt naar een sociaal-gereformeerde en progressievere benadering, vooral op sociaaleconomisch vlak. Katholieken in de partij zijn vaak sociaal-conservatief, met name op ethische thema’s, hoewel dit varieert per regio en generatie.
• PvdA: De Partij van de Arbeid was van oorsprong een sociaal-democratische arbeiderspartij, bekend om no-nonsense politici als Jan Schaefer (“in gelul kun je niet wonen”). Die tijd lijkt voorbij; de traditionele arbeiders zijn in veel gevallen overgestapt naar partijen als de PVV of SP. In de jaren ‘90 en 2000 was de PvdA een toevluchtsoord voor kiezers met een migratie-achtergrond. Deze groep kiezers is echter ook diverser geworden in hun politieke keuzes, met uiteenlopende partijen als DENK, VVD of CDA als nieuwe optie. Met de Politieke Academie stelden we in 2015 al vast dat de PvdA als brede volkspartij “stuk” is. De partij balanceerde tussen sociale democratie en meer marktgerichte principes, een spanningsveld dat vooral zichtbaar werd tijdens hun deelname aan coalities met de VVD. De PvdA leek de laatste jaren vooral een partij te zijn van oudere intellectuelen, en hoewel er pogingen zijn gedaan om zich te profileren als een klimaatpartij, maar de concurrentie van GroenLinks en D66 was te sterk. De fusie met GroenLinks tot GroenLinks-PvdA (let op: tweede plaats) is wat dat betreft deels een oplossing, maar ook gelijk ook een uitdaging voor die nieuwe samenwerking met zoveel verschillende visies in een partij.
• GroenLinks: GroenLinks, zoals de naam al suggereert, is een partij die op het kruispunt staat van ecologische (Groen) en sociale (Links) belangen. Deze partij is zelf al een fusiepartij (in 1990) van de PPR, de PSP, de CPN en de EVP. Van die bloedgroepen is weinig meer te merken. Die verschillen tussen ecologische en sociale visies in één partij zorgen voor een interessant spanningsveld binnen de partij. Aan de ene kant is er de ambitie om radicale klimaatmaatregelen te nemen, wat soms kan leiden tot beleidskeuzes die de lagere inkomensgroepen kunnen raken. Aan de andere kant heeft de partij een sterke focus op sociale rechtvaardigheid en gelijkheid. Het dilemma tussen “mens en klimaat” manifesteert zich bijvoorbeeld in discussies over zaken als CO2-belasting, waarbij de vraag rijst wie de kosten moet dragen. Of neem het debat over duurzame energie: windmolens en zonneparken zijn goed voor het milieu maar kunnen lokaal verzet oproepen vanwege het verlies van landschap of leefbaarheid. Met de fusie met PvdA lijkt GroenLinks dan wel de overhand te hebben in de naam GroenLinks-PvdA, maar ze halen ook een deel achterban binnen met mogelijk nostalgie naar de hoogtijdagen van de sociaal-democratie.

Nieuwe partijen: navigeren tussen verschillende visies

• Partij voor de Dieren: Hoewel deze partij niet echt meer “nieuw” is (ze haalden in 2003 bijna hun eerste zetel en in 2006 gelijk twee), is de partij de laatste maanden veel in het nieuws vanwege strubbelingen die te maken hebben met het volwassen worden en verschillende visies. Zoals gedoe over de personele bezetting. Uit de media komt het beeld dat de oprichters graag willen vasthouden aan een activistische partij, terwijl de nieuwe garde graag wil meebesturen en ook meer inzet wil op verkiezingen in gemeenten en provincies.
• BoerBurgerBeweging: In 2021 haalde de BoerBurgerBeweging gelijk één zetel bij de Tweede Kamerverkiezingen onder leiding van de charismatische Caroline van der Plas. Bij de Provinciale Statenverkiezingen behaalde de partij een monsterzege door niet alleen goed te scoren in landelijke agrarische gebieden (“boer”) maar ook in wijken waar mensen wonen die in de rustige Van der Plas nieuwe hoop zagen op een regering met meer oog voor de problemen van (ongedefinieerde) “gewone” mensen (“burger”). Voor de BBB is een achterban met verschillende vleugels (“multi-peaked”) juist een voordeel om veel stemmen te trekken. Maar net als bij andere partijen is het ook moeilijk om verschillende visies en eventuele conflicterende belangen tegelijk te bedienen.
• JA21: De rechtse conservatieve partij JA21 is voortgekomen uit Forum voor Democratie. Het partijprogramma van Forum werd van 2011 tot 2019 in NRC Handelsblad door Thierry Baudet als columnist uitgebouwd. De bedoeling was een conservatieve grondslag en speerpunten over realistisch klimaatbeleid, beperkte migratie en een niet te grote rol voor de Europese Unie in nationaal Nederlands beleid. Maar eind 2020 spatte dat uit elkaar en Forum voor Democratie werd vooral een partij van complotdenkers en uiterst dubieuze (racistische, fascistische) denkbeelden. JA21 zegt alleen wetenschappelijk onderbouwde standpunten in te willen nemen, en lijkt terug te willen naar een minder radicaal rechtse agenda. Deze koers was niet naar believen van alle inmiddels voor JA21 gekozen vertegenwoordigers, en de gebruikelijke groeistuipen over vorm en personeel leidden kortgeleden tot het opstappen van twee Kamerleden. Daarmee lijkt JA21 te streven naar “single-peaked”: zoveel mogelijk één visie.
• Nieuw Sociaal Contract (NSC): Van de nieuwe politieke partij van Pieter Omtzigt is nog geen partijprogramma bekend (voer voor satire). De Nederlandse populisme-expert Cas Mudde (University of Georgia) benoemde de partij als “centrist outsiders” en Omtzigt als “centrist, anti-establishment candidate”, “a normal, decent political guy”. Het op de website van Omtzigt te lezen basisdocument wordt door andere politicologen geduid als “conservatief links”. Onlangs ontsloeg Omtzigt al na een paar uur een woordvoerder omdat die ooit iets lelijks over de BoerBurgerBeweging had getwitterd. Daarmee lijkt Omtzigt te streven naar eenduidigheid in de boodschap (“single-peaked”), maar onderzoek van Ipsos van 26 september laat zien dat ook kiezers van CDA, VVD, D66, PVV, GroenLinks-PvdA, BBB en voormalige niet-stemmers zich aangetrokken voelen. Daar zijn kiezers bij die eerder niet als “centrist outsider” of “conservatief links” te classificeren waren. Er sluipt dan “multi-peaked” in de partij en Omtzigt zal zijn handen vol hebben om zo’n grote nieuwe club met vermoedelijk verschillende visies te managen.

Hoe kan een partij die verscheidenheid aan visies opsporen?

Het is belangrijk de neuzen dezelfde kant op te hebben, dat er meer is dat verbindt dan verdeelt. Vooral op momenten van ophef en crisis moeten partijen voorkomen dat het in de media lijkt of er meerdere woordvoerders zijn die elkaar tegenspreken. Tegelijkertijd moet de discussie binnen de partij wel gevoerd worden. Het is daarom belangrijk goed te begrijpen dat geen enkele partij helemaal “single-peaked” is.

Behalve de ideologische verschillen, die we hierboven in grote lijnen hebben beschreven, kunnen er ook demografische verschillen zijn. Voor de al genoemde BoerBurgerBeweging is dat het duidelijkst: zowel aanhang in dunbevolkte agrarische gebieden op het platteland, als in verstedelijkte gebieden. Hoewel ze allemaal hun keus laten vallen op de BBB is het aannemelijk dat dat voortkomt uit verschillende visies.

In ons boek “Verkiezingen Winnen” hebben we in het hoofdstuk “De case van de PvdA” uitgewerkt dat er minstens vijf boodschappen nodig waren om de PvdA-aanhang aan te spreken. Dat wijst op veel verschillende visies in die ene partij.

In de editie 2023 van “Verkiezingen Vergeleken” hebben we laten zien dat de VVD Brabant beter niet alleen de campagne moet richten op kiezers die in een groot huis wonen. Er zijn ook VVD-kiezers die dat grote huis nog niet hebben kunnen kopen of het helemaal niet willen hebben. Zelfs als we alleen kijken naar Brabant is het al waarschijnlijk dat er daar binnen de VVD door de verschillen in demografie ook verschillende visies bestaan.

In de blauwe gebieden hebben Brabantse VVD-kiezers inderdaad vaker een groter huis. Maar in de groene gebieden is dat geen relevant kenmerk om VVD te stemmen. Op de kaart zijn gemeenten waar de hoogste categorie verstedelijking voorkomt (volgens CBS) met vet aangegeven. Er is sinds 2021 een andere politieke cultuur aan het ontstaan in die centrum-stedelijke gebieden. Waar dus vaak ook andere typen VVD-kiezers wonen in Brabant.

Conclusie

Zoals duidelijk is geworden, herbergt één politieke partij vaak meerdere meningen en visies, wat de keuze voor kiezers complexer maakt. Kiezers hebben hun eigen voorkeuren, en de partijen die meedoen aan de verkiezingen hebben meerdere “smaken”. Hoewel dit slechts een vingeroefening is en geen uitgebreid wetenschappelijk onderzoek, lijkt het concept van “single-peaked” een nuttig kader te bieden om de dynamiek binnen Nederlandse politieke partijen te begrijpen. We hebben gezien dat zowel gevestigde als nieuwe partijen worstelen met uiteenlopende meningen en al dan niet de wens tot het bereiken van een “single-peaked” ideologie. Maar dat die vrijwel nooit helemaal bereikt kan worden en dat partijen zich goed rekenschap moeten geven van de verschillen in de partij. Deze interne dynamiek is essentieel voor het begrijpen van de stabiliteit van coalities, de aantrekkingskracht van partijen en wat er aan nieuws uit partijen komt.

Dus de volgende keer dat je in het stemhokje staat, onthoud dan: sommige partijen komen in meerdere smaken. Veel succes met je keuze!